Giới thiệu
Có một số lý thuyết học thuật như phản xạ có điều kiện và điều kiện thao tác nhấn mạnh trải nghiệm trực tiếp, củng cố hoặc trừng phạt dẫn đến việc học như thế nào. Tuy nhiên, việc học hiệu quả cũng có thể diễn ra một cách gián tiếp. Ví dụ, khi một đứa trẻ xem cách những người lớn vẫy tay với nhau và sau đó bắt chước hành động này. Trong tâm lý học, điều này được gọi là “học tập qua quan sát.”
Học tập qua quan sát là gì?
Học tập qua quan sát (observational learning) còn được gọi là định hình, mô hình hóa và củng cố gián tiếp. Mặc dù nó có thể xảy ra ở bất kỳ thời điểm nào trong cuộc đời, nhưng điều này có xu hướng diễn ra nhiều ở trẻ nhỏ. Nó cũng đóng một vai trò quan trọng trong quá trình xã hội hóa. Trẻ em học cách cư xử và phản ứng với người khác bằng cách quan sát cách cha mẹ hoặc người chăm sóc tương tác với người khác.
Sự hình thành học tập qua quan sát
Nhà tâm lý học Albert Bandura là người nghiên cứu nổi tiếng về học tập thông qua quan sát. Ông và các đồng nghiệp đã chứng minh rằng chúng ta có khuynh hướng tự nhiên tham gia vào việc học tập bằng quan sát. Các nghiên cứu cho thấy rằng việc bắt chước để hiểu biết xã hội xảy ra ở những đứa trẻ từ 2 tuổi, nhưng sẽ khác nhau tùy theo từng trẻ cụ thể.
Thí nghiệm búp bê Bobo
Thí nghiệm búp bê Bobo của Bandura là một trong những ví dụ nổi tiếng nhất về học tập qua quan sát. Trong thí nghiệm này, trẻ nhỏ có thể bắt chước những hành động hung hãn của một hình mẫu trưởng thành. Trẻ em quan sát một bộ phim trong đó người lớn liên tục đánh vào một con búp bê bóng bay và sau đó có cơ hội chơi với con búp bê đó. Trẻ em có nhiều khả năng bắt chước hành động bạo lực của người lớn hơn khi người lớn không nhận hậu quả hoặc khi người lớn được khen thưởng.
Các ví dụ về học tập qua quan sát
- Gấp quần áo: Một đứa trẻ nhìn cha mẹ gấp quần áo và sau đó bắt chước cách gấp.
- Sử dụng đũa: Một cặp vợ chồng trẻ hẹn hò ở nhà hàng châu Á, họ quan sát và bắt chước cách dùng đũa của thực khách khác.
- Giải quyết xung đột: Một đứa trẻ chứng kiến bạn cùng lớp bị phạt vì đánh nhau và học được rằng không nên đánh nhau.
- Trò chơi trốn tìm: Một đứa trẻ quan sát cách chơi trốn tìm và nhanh chóng học được luật chơi.
Các giai đoạn của học tập qua quan sát
Có bốn giai đoạn của học tập qua quan sát cần phải diễn ra để việc học tập có ý nghĩa:
- Sự thu hút: Người quan sát phải có tư duy đúng đắn và đủ nhiệt huyết để học hỏi.
- Sự duy trì: Người quan sát phải ghi nhớ những gì đã được xem.
- Sự tái tạo thông tin: Người quan sát cố gắng tái tạo hành vi đã quan sát.
- Động lực: Người quan sát cần có động lực để thực hiện hành vi mới học được.
Ảnh hưởng đến việc học tập qua quan sát
Theo nghiên cứu của Bandura, có một số yếu tố làm tăng khả năng một hành vi sẽ bị bắt chước:
- Những người ấm áp và nuôi dưỡng.
- Những người nhận được phần thưởng cho hành vi của họ.
- Những người có thẩm quyền.
- Những người giống chúng ta về tuổi tác, giới tính và sở thích.
- Những người chúng ta ngưỡng mộ hoặc có địa vị xã hội cao hơn.
- Khi chúng ta được khen thưởng vì bắt chước hành vi trong quá khứ.
- Khi chúng ta thiếu tự tin vào kiến thức hoặc khả năng của chính mình.
- Khi tình huống khó hiểu, mơ hồ hoặc không quen thuộc.
Ưu và nhược điểm của học tập qua quan sát
Ưu điểm:
- Học các hành vi mới: Học tập qua quan sát có thể dạy và củng cố các kỹ năng mới.
- Tăng cường kỹ năng: Nó giúp củng cố và nâng cao các hành vi tích cực.
- Giảm thiểu hành vi tiêu cực: Học tập qua quan sát có thể giảm thiểu các hành vi không mong muốn.
Nhược điểm:
- Hành vi tiêu cực: Có nguy cơ bắt chước các hành vi tiêu cực, như bạo lực từ trò chơi điện tử.
- Ảnh hưởng của phương tiện truyền thông: Tiếp xúc với nội dung không phù hợp có thể ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi.
Ứng dụng của học tập qua quan sát
Học tập qua quan sát có thể được sử dụng trong nhiều lĩnh vực khác nhau:
- Học các hành vi mới: Trẻ em quan sát và bắt chước hành động của cha mẹ hoặc giáo viên.
- Tăng cường kỹ năng: Nhân viên học cách làm việc hiệu quả hơn bằng cách quan sát đồng nghiệp giỏi.
- Giảm thiểu hành vi tiêu cực: Quan sát hậu quả của hành vi tiêu cực giúp tránh lặp lại các hành vi đó.
Kết luận
Học tập qua quan sát là một công cụ học tập mạnh mẽ. Khi nghĩ về học tập, chúng ta thường nghĩ đến hướng dẫn trực tiếp hoặc các phương pháp dựa vào củng cố và trừng phạt. Tuy nhiên, rất nhiều học tập diễn ra một cách tinh tế và dựa vào việc quan sát những người xung quanh chúng ta. Phương pháp học tập này có thể được áp dụng trong nhiều môi trường khác nhau bao gồm đào tạo nghề, giáo dục, tư vấn và trị liệu tâm lý.
Nguồn tham khảo Verywellmind
Tổng hợp và biên soạn bởi Leading Team
